«Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы 13-22 мамыр аралығында «Оқытушылар...
ҰЛЫ ДАЛА ЖӘДІГЕРЛЕРІ ОТАНЫНА ҚАШАН ОРАЛАДЫ?
Елбасы «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында ұлтымыздың этногенезінің негізгі элементтерін құраған ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің басым бөлігі Қазақстан аумағында құрылғанын, осы далада олардың зор мәдени жетістікке жетіп, мәдени жетістіктерін басқа аймақтарға таратқанын және олардың өз заманындағы озық ақыл-ой жетістігінің арқасында көптеген жаңалықтарды ойлап тауып, адамзаттың ілгері дамуына ықпал еткенін дәйектеумен бірге, бұған дейін ғылыми ортада үстемдік етіп келген «еуропацентристік» көзқарастың салдарынан көне тарихымыздың бұрмалаушылықтарға, тарам-тарам бөлшектерге әдейі ұшырап келгенін тұжырымдай отырып, «Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік беретін» ойларымен бөліседі.
Жаһандық тарихтағы рөліміз бен орнымызға дұрыс пайым жасауды ұсынған Елбасы мақаласының «Ұлт тарихындағы кеңістік пен уақыт» атты тарауында ежелгі заманда өмір сүрген ата-бабаларымыздың жалпы адамзаттың ілгері дамуында тың серпін берген рухани және материалдық жетістіктерін айқындайтын «Ұлы даланың жеті қырына» талдау жасаумен бірге, «Тарихи сананы жаңғырту» атты екінші тарауында көтерілген мәселелердің қай-қайсысы болсын терең зерттеуді қажет ететінін баса көрсетіп, осы жұмыстарды жүзеге асыру жолындағы ірі ауқымды алты жобаны ұсынады. Атап айтқанда, «Архив – 25» жобасы аясында «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын құрып, шетелдік мұрағаттарда халқымыздың арғы-бергі тарихына қатысты дүниелерді тауып, зерттеп айналымға енгізу, «Ұлы даланың ұлы есімдері» жобасы аясында халқымыздың ұлы тұлғалары есімдерін ұлықтау жұмыстарын одан ары жандандыру мақсатында «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашу «Түркі өркениеті: түп-тамырынан қазіргі заманға дейін» атты жоба аясында 2019 жылы Астанада түркологтардың дүниежүзілік конгресін және Түркі халықтарының мәдени күндерін ұйымдастыру «Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі» жобасы аясында «Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашу, «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» атты жалпыұлттық тарихи реконструкциялар клубын құру «Дала фольклоры мен музыкасының «Мың жылы» жобасы аясында «Дала фольклорының антологиясын» жасау, «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын шығару, «Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі» жобасы аясында «Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойылымдық фильмдердің, телевизиялық сериалдар мен толықметражды көркем картиналардың арнайы циклін» өндіріске енгізуді тапсырды.
Бағамдап қарасақ, рухани жан дүниеміз, тарихымыз үшін өте ауқымды, өте маңызды жобалар. Бұл маңызды жобаларға дейін де Елбасының бастамасымен өшіп бара жатқан мәдени-рухани дүниелерімізді жандандыруда, тарихымыздағы ақтаңдықтарды қайта зерделеуде үлкен жұмыстар атқарылған болатын. Мәселен, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша еліміздегі қаншама тарихи-мәдени мұралар зерттелді, қалпына келтірілді және тарихи-мәдени дәстүрлерді қайтару, шет мемлекеттердегі рухани мұраларымызды жинақтау жұмыстары жүргізілген болса, «Мәдени мұра» бағдарламасымен үндесіп жатқан «Халық тарих толқынында» бағдарламасы бойынша бұрынғы басталған істер одан ары жалғасын тауып, оның ауқымы одан ары кеңейіп, шет мемлекеттердегі тарихи жәдігерлерімізді тауып елге қайтару, көшірмесін жасау жұмыстары жүргізілді. Солай десек те, рухани-мәдени мұраларымызды түгендеу, тарихымызды зерттеу, оны құнды деректермен, жәдігерлермен байыту ісінде «жоғын іздеген жолаушыдай күй кешіп» жүрген жайымыз тағы бар. Олай дейтініміз, Қазақ елі Ресей империясының қол астына кіргеннен кейін және кеңестік кезеңде ұлан-ғайыр даламыздағы небір ғажайып дала ескерткіштері талан-таражға ұшырады. Ұлы тұлғаларымыздың мұралары тонауға түсті. Қазақ топырағынан табылған мыңдаған тарихи жәдігерлер «зерттеу мақсатында» деген желеумен орталыққа жөнелтіліп, қайта қайтарылмады. Осы орайда, айта кететін жайт, белгілі композитор, қоғам қайраткері Еркеғали Рахмадиев ағамыз Мәдениет министрі болып тұрған кезінде, қазақ жерінен тоналған асыл мұралардың тізімін жасау, жинастыру жұмыстарын қолға алды. Ағамыз «Өнерсіз халық-өлі халық» деген мақаласында былай деп жазған еді: «Біздің Президентіміз Нұрекең, Алла тағала жасын ұзақ қылсын, халық өнеріне, мәдениетіне ерекше мән беріп отыр. Осы уақытқа дейін шашылып кеткен дүниені, Белоруссияға барар жиналыстың алдында 2 ай жарғақ құлағым жастыққа тимей, Қазақстанда менің хабарым бар деген елдің бәрін жинап алып, 300-400 жыл бойы қазақтың даласынан сыйлық болып кеткен, не тоналып кеткен дүниелердің барлығының тізімін жасаттырдым. Менің ойымша, бұл тарихи ұрымтал тұс. Осы кезде 300-400 жыл бойы халқымыздың даласынан тоналған дүниесін қайтарудың кезі келген сияқты. Осының бәрінің санын тізгенде 1200 болды. Осыны Президентке апарып бердім». Бұл – 1992 жылы болған жағдай. Өкініштісі осы басталған жұмыстардың аяғына дейін жеткізілмеуі, мемлекет тарапынан кешенді бағдарламаның іске асырылмауында.
Еліміздің тарихы, ата-бабаларымыздың қолөнерінің көрінісі мен мәдениетіміздің жемісі болып табылатын құнды тарихи жәдігерлеріміз Ресей, Франция, Англия, АҚШ, Жапония және тағы да басқа шет мемлекеттердің мұражайларында тарыдай шашылып, мен-мұндалап орналасқан күйінде тұр. Бұл біз білетін тарихи жәдігерлеріміз. Біздің білмейтініміз қаншама?! Бұлардың басым бөлігі Қазақ даласынан ұрланған, тоналған жәдігерлер. Бір ғана Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің ішінен ғұламаның жібек жайнамазы, зергерлік өнер үлгісімен жасалған шырағдан астына қойылатын атты тұғырдың төртеуі, жылан басты ұшына қыл байланған Әмір Темір туының сабы, кесененің барлық бөлмелеріне жарық беріп тұрған алты шырағдан және тағы басқа құнды жәдігерлердің бірі Ресейдің Эрмитажында орналасса, тағы да бірі Францияның Лувр музейінде тұр.
Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында орындауға тапсырылған жобаларды жүзеге асыру аясындағы алдымызда тұрған кешенді жұмыстардың бірі – шетелдегі тарихи жәдігерлеріміздің белгілілерін өз отанына қайтару, сұрау салу, ғалымдарымызды шет мемлекеттерге жіберіп, іздестіру, зерттеу жұмыстарын жүргізу болмақ. Әр кезеңдегі халқымыздың мәдени мұрасы, тарихының шынайы көзі болып табылатын құнды жәдігерлерімізді түгендеу ісі мемлекетіміз тарапынан дипломатиялық келіссөздер жүргізу арқылы, қаржысын төлеп сатып алу нәтижесінде, көшірмелерін жасату бойынша жүргізілсе, Елбасы мақаласында атап көрсетілген «ұлт тарихын санаға сіңіру, ұлы даланың ұлы есімдерін ұлықтау, Түркі халықтарының мәдени ортақтастығын көрсету, ұлы даланың ежелгі өнері мен технологиялар жетістігін көрсету, тарихымыздағы ұлы тұлғаларды кино өнері арқылы жаңа көкжиекке алып шығу, әлемге таныту және ұлы даланы жаңа қырынан таныту, ұлы дала тарихына жаңаша пайымдаулар жасау жұмыстарын орындауымызға септігін тигізетіні даусыз еді.
Республикамыз тәуелсіздігін алғаннан кейін шет мемлекеттерге асып кеткен құнды жәдігерлерімізді қайтару, көшірмелерін алу, арыстарымыздың сүйектерін қайтару істері там-тұмдап болса да жүргізілгенін барша қауым біледі. Тікелей Елбасының араласуымен және тапсырмасымен және ұлт жанашырларының қажырлы еңбектерінің нәтижесінде Қожа Ахмет Яссауи кесенесіндегі тайқазан құтты орнына қайтарылды, сонау сегізінші ғасырға тиесілі тасқа қашап жазылған атақты Күлтегін батырға арналған жырдың көшірмесі жасалып, Астана қаласындағы Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің фаесіне қойылса, Кейкі батырдың бас сүйегі, қоғам және мемлекет қайраткері Смағұл Сәдуақасұлының сүйегінің күлі әкелініп, құран бағышталып, жер қойнауына тапсырылды. Осы шаралардың өзі халқымыздың рухани жан дүниесіне үлкен серпін берді, «өлгені тіріліп, өшкені жанғандай» рухани күш алды. Тайқазан мен Күлтегін батыр ескерткіші қаншама тарихи еңбектерге дерек болды, халықаралық, республикалық ғылыми практикалық конференциялар өткізілді, тарихи жәдігерлеріміз әспеттелген құжатты бейнефильмдер түсіріліп, халық назарына ұсынылды, сонымен қатар суретшілерімізбен, сәулетшілеріміздің шығармашылық жұмыстарына арқау болған болса, арыстарымыздың сүйектері қайтарылып, өз отанымызда жер қойнауына арулап тапсырылуы жастарымызды ұлтжандылыққа тәрбиелеуде үлкен өнеге болды деп айтуымызға болады.
Құнды жәдігерлерімізді түгендеуге байланысты айта кететін мәселенің екінші қыры, біз тарихи сананы жаңғыртамыз, талан-таранға түскен жәдігерлерді түгендейміз деп, үлкен игі істерді жүргізіп жатқанымызда, киелі, қасиетті тарихи орындарымыздың ойран ботқасын шығарып қазып, тонап, бүлдіріп, тапқанын шетел асырып жүргендер Қазақстан аумағында қаптап жүр. Сондықтан да бұл саладағы жұмыстарды бір ретке келтіріп, заңды қатайтып, тарихи мұраларымызды қорғауды мемлекет тарапынан реттейтін арнайы заңды қабылдау уақыты келгенін де қаперден шығармайық.
Бүгінгі көк туы желбіреп, әлемдік қауымдастықпен бірге болашаққа қадам басқан тәуелсіз республикамыздың аумағы ежелгі замандардың өзінде мемлекеттік құрылым дәрежесіне дейін жеткен Сақтар мен Ғұндардың, одан берідегі Ұлы Түркі елінің қара шаңырағы болды. Ұлы далада 1465 жылдан 1847 жылдар аралығында жеке Қазақ хандығы өмір сүріп, ата-бабаларының даңқты тарихи жолын жалғастырды. Біздің ата-бабаларымыз тарихи даму жолында артында қалған ұрпағына баға жетпес мәдени мұрамен бірге өзінің ерлік жолының өнеге үлгісін қалдырды.
Қазақ топырағында болған және Өзбек ханы Мухаммед Шейбанидің қазақтарға жасаған шапқыншылығына қатысып, болған оқиғаның барлығын өз көзімен көрген ирандық тарихшы Фәзолла ибн Рузбехан «Мехманнама-и Бұхара» (Бұқара қонағының жазбалары) атты еңбегінде: «Бұл қазақтар өздерінің қайтпас ерлігімен де, қуат-күшімен де бүкіл әлемге танылған халық. Егер қазақтар рулы елімен бас құрап, ту көтеріп, уақытында шеп түзей алса, ешбір жауға алдырмайды» деп, батыр бабаларымызыдың өр кеуделі жоғары рухын ерекше атап өтеді. Келтіре берсек, мұндай мысалдар жеткілікті.
Әлемде көп халық бар, өзін көне өркениеттің қайсысына жатқызарын білмей жүрген? Содан келіп, әркімнің шаужайына жармасқандай, қисыны келсін-келмесін көне өркениеттік және орта ғасырлық мұраларды өзіне тиесілі етіп көрсетуге тырысып бағып жатқаны. Ал бізде керісінше, өткенімізбен мақтанып, қолдағы барымызды бағалай алмай жүргеніміз.
Ежелден адамзат өркениетінің отаны болып, адамзат баласының ілгері дамуына өзіндік лайықты үлесін қосқан ұлы қазақ даласының тұлғалары мен ойшылдарының тарихы отарлық езгі мен содан туындаған зымиян саясаттың салдарынан әдейі бұрмаланып, әлемдік өркениетке қосқан үлесі, әлемдік өркениеттегі көшбастаушылық еңбегі лайықты бағаланбай келді. Осы қателіктерді түзетіп, ұлы даланы асқақтататын, адамзат дамуының озық көшіндегі оның рөліне лайықты баға беретін уақыттың кезі келді деп ойлаймыз. «Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін» деген Елбасы тарихи санамызды жаңғырта отырып, тәуелсіз еліміздің ілгері дамуына жаңа серпін беретін ауқымды жобаларды жүзеге асыруды тапсырды.
Осы жобаларды іске асыру жолында баршамыз «жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген халық даналығын басшылыққа алып, жұмыла іске кірісейік.
Досалы САЛҚЫНБЕК,
профессор